STOSUNKI POLSKO-NORWESKIE

Kontakty między Polską i Norwegią mają ponad tysiącletnią tradycję - sięgają początków państwowości i chrześcijaństwa w naszych krajach w X wieku. Historia wzajemnych stosunków nie zna wojen ani konfliktów, wiele jest natomiast przykładów sojuszniczej współpracy.

Pierwszy polski władca z dynastii Piastów, który zjednoczył słowiańskie plemiona i utworzył państwo polskie, Mieszko I (935-992) przyjął chrzest w 966 r. i od tego czasu Polska jest częścią zachodniej kultury chrześcijańskiej. W tym okresie następowała również chrystianizacja i kształtowała się państwowość Norwegii. Wówczas to nawiązane zostały pierwsze kontakty między panującymi władcami w naszych krajach. Świętosława, córka Mieszka I poślubiła duńskiego i norweskiego Króla Svena Widłobrodego (Sven Tjugeskjegg).

W końcu X wieku Król Norwegii Olav I Tryggvason (968-1000), który rozpoczął chrystianizację Norwegii, pojął za żonę polską księżniczkę Geirę, córkę Króla Polski Bolesława Chrobrego (967-1025). Wczesna śmierć Geiry stała się przyczyną długotrwałej żałoby norweskiego monarchy, który przez kilka lat nie chciał ożenić się ponownie. Drugą żoną Olava I została księżniczka Tyra, była żona Bolesława Chrobrego. Obaj Królowie utrzymywali bliskie kontakty, opisana została m.in. wizyta Olava Tryggvasona na polskim Pomorzu. Król Olav zabiegał wówczas o poparcie Bolesława Chrobrego w walkach z Królem Danii Svenem, który był też rywalem polskiego monarchy w panowaniu na słowiańskim wybrzeżu Bałtyku. Bolesław Chrobry przyjął więc propozycję przymierza z Królem Olavem i wspomógł go flotą złożoną z 60 statków. Na Pomorzu znaleźć można też ślady wypraw Wikingów, którzy docierali do polskiego wybrzeża i założyli na wyspie Wolin swoją osadę Jomsborg.

W późniejszym średniowieczu kontakty polsko-norweskie były nieliczne, m.in. Król Polski Władysław Łokietek zawarł w 1315 r. przymierze z Królem Norwegii Haakonem V.

Polska koncentrowała się na stosunkach ze wschodnimi, zachodnimi i południowymi sąsiadami, zaś dla Norwegii najważniejsze znaczenie miały stosunki ze Skandynawią i Anglią. W okresie współpracy hanzeatyckiej rozwijał się handel i kontakty kulturalne między polskimi miastami nad Bałtykiem, głównie Gdańskiem a Bergen, dokąd polskie statki docierały ze zbożem.

Od 1380 r. Norwegia przez 524 lata pozostawała pod obcym panowaniem. Uzależnienie od Danii a następnie od Szwecji powodowało, że skąpe są informacje o bezpośrednich kontaktach polsko-norweskich. Rozwój protestantyzmu w Norwegii też nie sprzyjał kulturalnemu zbliżeniu z katolicką Polską. Wiek XVII stał pod znakiem rywalizacji i zbrojnych walk między Szwecją a Polską o panowanie nad Bałtykiem, co doprowadziło do zacieśnienia współpracy z Danią. Polski oddział pod wodzą Stefana Czarnieckiego, dowódcy wojsk polskich w walkach ze Szwecją pośpieszył na pomoc Duńczykom w ich walce ze Szwedami. W 1657 r. podpisano przymierze polityczne między Polską, Danią i Norwegią skierowane przeciwko Szwecji.

W końcu XVIII wieku Polska została opanowana przez Rosję, Prusy i Austrię i utraciła niepodległość na 123 lata. Polska Konstytucja z 3 maja 1791 r. i norweska konstytucja z 17 maja 1814 r. odegrały podobną doniosłą rolę w dążeniu obu narodów do utrzymania ich państwowej niepodległości. W XIX wieku idee niepodległościowe przyczyniły się do wzrostu wzajemnego zainteresowania elit polskich i norweskich sytuacją naszych krajów. Polskie powstania przeciwko zaborcom spotkały się z żarliwym poparciem Norwegów. Na łamach norweskiej prasy ukazywały się liczne artykuły wyrażające sympatię dla polskich powstańców. Polscy emisariusze docierali też do Christianii. Niewielka liczba powstańców, którzy musieli opuścić ojczyznę po powstaniu w 1830 r. osiedliła się w Norwegii – byli to pierwsi polscy emigranci na norweskiej ziemi. Jednym z nich był Józef Waligórski, budowniczy kanału w Moss. Książę Konstanty Czartoryski poszukując w Europie poparcia dla sprawy niepodległości Polski przebywał w 1863 r. ze swoją misją także w Norwegii. Norwescy twórcy nie pozostawali obojętni na tragedię Polski. Poeta Henryk Wergeland sławił walkę Polaków o wolność. Polski zryw niepodległościowy stał się tematem płomiennego poematu Johana Sebastiana Welhavena Republikanie.

W XIX wieku rozwinęły się kontakty kulturalne, polscy i norwescy twórcy poszukiwali wzajemnej inspiracji. Muzyka Fryderyka Chopina była entuzjastycznie przyjmowana przez norweską publiczność. Jej nowatorstwo i wykorzystanie polskich motywów ludowych inspirowało także norweskich kompozytorów: Thomasa Tellefsena i Edvarda Griega. Norweski skrzypek i kompozytor Ole Bull koncertował w Warszawie w 1841 i w 1847 r. Walka Polaków o wolność była tematem jego utworu skrzypcowego Polacca gueriara Ole Bull dedykował też polskiemu arystokracie i przyjacielowi Józefowi Poniatowskiemu swój Koncert Skrzypcowy in A.

Stanisław Przybyszewski, twórca polskiego modernizmu, utrzymywał bliskie kontakty z Edvardem Munchem i Gustavem Vigelandem. W swojej pracy Dzieło Muncha i w książce Dzieci Szatana podziwiał on nowatorską twórczość wielkiego malarza. Przybyszewski i jego norweska małżonka Dagny Juel są też tematami obrazów Muncha. Ich historia została zekranizowana w polsko - norweskim filmie fabularnym Dagny zrealizowanym w 1977 r.

Od końca XIX wieku norweska literatura stała się dostępna polskim czytelnikom, przełożono dzieła Henryka Ibsena, Bjornstjerne Bjornsona, Arne Garborga, Johana Bojera, Knuta Hamsuna.

Do nielicznych należały w XIX wieku przekłady literatury polskiej w Norwegii: Ignacego Krasickiego Pan Podstoli, poemat Adama Mickiewicza Farys, powieść Stanisława Przybyszewskiego W drodze. Dopiero na początku XX wieku z wielkim zainteresowaniem spotkała się twórczość Henryka Sienkiewicza, laureata literackiej Nagrody Nobla i na język norweski przetłumaczono blisko 40 jego powieści i opowiadań, wśród których największą popularność zyskała Quo vadis.

Po odzyskaniu niepodległości Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Norwegią w 1919 r. Kontakty polityczne i rządowe były w okresie międzywojennym jednak nieliczne, a współpraca gospodarcza i obroty handlowe pozostawały na niskim poziomie.

W kwietniu 1936 r. norweski minister spraw zagranicznych Halvdan Koht złożył wizytę w Polsce. W 1938 r. oficjalną wizytę w Norwegii złożył polski minister spraw zagranicznych Józef Beck. Dostrzegał on potrzebę aktywizacji stosunków polsko-norweskich, lecz jego propozycje solidarnego stosunku obu krajów wobec sytuacji europejskiej nie spotkały się z zainteresowaniem Norwegii, która była wówczas przywiązana do swojej polityki neutralności.

Stworzone zostały pierwsze podstawy traktatowe dla stosunków handlowych. W 1926 r. podpisana została dwustronna umowa o handlu i żegludze, w 1929 r. traktat koncyliacyjno-arbitrażowy, w 1935 r. układ taryfowy i w 1937 r. porozumienie celne.

W okresie międzywojennym głównym towarem eksportowanym z Polski do Norwegii był węgiel, a w imporcie z Norwegii największa wartość stanowiły ryby.

Rozwijały się kontakty kulturalne. W Polsce przetłumaczono wiele dzieł norweskiej literatury, szczególną popularnością cieszyła się dramaturgia Ibsena a także utwory Knuta Hamsuna, Sigrid Uunset, Johana Bojera, Trygve Gulbrandsena. W 1937 r. wydana została w Oslo antologia tekstów norweskich na temat polskich walk wyzwoleńczych zawierająca m.in. utwory H. Wergelanda, J.S. Welhavena, Jonasa Lie.

Nawiązano pierwsze kontakty naukowe między historykami, geografami i geologami. Szczególnie bogata i owocna była współpraca w dziedzinie badań polarnych. W latach 1932-1933 polscy badacze polarni założyli stację naukowo-obserwacyjną na Wyspie Niedźwiedziej w Archipelagu Spitsbergenu i stamtąd podejmowali naukowe ekspedycje. Cztery polskie wyprawy naukowe dokonały odkryć i opisu gór, przełęczy i lodowców które zostały naniesione na mapę. Norweski Instytut Polarny zatwierdził wszystkie nazwy nadane przez polskich badaczy i w uznaniu wkładu naukowego Polaków imionami pierwszej polskiej wyprawy na Spitsbergen nazwał 10 dalszych obiektów topograficznych. Łącznie ok. 300 gór, przełęczy i lodowców nosi obecnie polskie nazwy.

W czasie drugiej wojny światowej Polska i Norwegia walczyły w obozie antyhitlerowskiej koalicji. Udział Polskiej Brygady Strzelców Podhalańskich i polskich okrętów w bitwie o Narwik w maju 1940 r. jest wspaniałą kartą wspólnej walki z hitlerowskimi agresorami.

Gdy Król Haakon VII i rząd byli zmuszeni opuścić Norwegię 7 czerwca 1940 r., towarzyszył im polski Poseł Władysław Neumann. Po przybyciu do Wielkiej Brytanii pełnił on nadal swoją misję we współpracy z władzami norweskimi na emigracji.

Król Haakon VII i Prezydent RP utrzymywali stałe kontakty, a rządy Polski i Norwegii współdziałały ze sobą ściśle w sprawach wojny z hitlerowską Rzeszą. Zapoczątkowana w Narwiku współpraca wojskowa między polskimi i norweskimi siłami zbrojnymi była kontynuowana w Wielkiej Brytanii przez cały okres wojny. Stacjonujący w Szkocji i Walii żołnierze polscy i norwescy uczestniczyli m.in. we wspólnych ćwiczeniach.

W grudniu 1940 r. norweski generał Carl Fleischer został odznaczony polskim orderem bojowym Virtuti Militari. W czerwcu 1942 r. Król Haakon VII odznaczył Krzyżem Wojennym Krigskorset dwunastu żołnierzy polskiej brygady, która walczyła w bitwie o Narwik. Polskie okręty i lotnictwo uczestniczyły w alianckich akcjach bojowych u wybrzeży Norwegii i Spitsbergenu. Około 20000 Polaków zostało wywiezionych przez Niemców z okupowanej Polski do pracy przymusowej w Norwegii. Dla części z nich Norwegia stała się po wyzwoleniu drugą ojczyzną.

Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej Polska i Norwegia wznowiły w 1945 r. stosunki dyplomatyczne. Podczas gdy Norwegowie mogli w pełni korzystać z wolności i demokracji Polacy, wbrew swej woli, przez 44 lata znaleźli się pod panowaniem komunistycznej dyktatury. Członkostwo Polski i Norwegii w dwóch przeciwstawnych sojuszach wojskowych stworzyło też trudną do przezwyciężenia barierę w bezpośrednich kontaktach społecznych, szczególnie w okresie zimnej wojny. Pomimo zasadniczych różnic systemów ideologicznych i przynależności do antagonistycznych bloków wojskowych nawiązane zostały dwustronne kontakty polityczne i rządowe oraz wymiana handlowa. W 1946 r. podpisano układ handlowy i płatniczy a w 1964 r. umowę handlową. Polski minister spraw zagranicznych Adam Rapacki złożył oficjalną wizytę w Norwegii w 1958 r. W tym samym roku przebywała w Warszawie pierwsza w historii delegacja Stortingu i nawiązany został dialog polityczny. W latach 1959 i w 1967 oficjalne wizyty w Polsce złożył norweski minister spraw zagranicznych Halvard Lange. W latach 1960 i 1968 delegacje Sejmu przebywały z wizytami w Norwegii. W 1965 r. miała miejsce wymiana wizyt ministrów kultury i oświaty. Dla Polski szczególnie ważne znaczenie miało uznanie przez Norwegię w czerwcu 1964 r. nienaruszalności polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie.

W latach 60-tych rozpoczął się też rozwój kontaktów między organizacjami społecznymi, związkowymi i młodzieżowymi. Ważną rolę odegrała umowa kulturalna podpisana w 1958 r. która stworzyła podstawy dla dwustronnej współpracy kulturalnej i naukowej, wymiany stypendialnej, organizacji wystaw artystycznych, koncertów, przedstawień teatralnych i pokazów filmowych.

Intensyfikacja kontaktów i współpracy nastąpiła w latach 70-tych, gdy Polska zaktywizowała swoją politykę zagraniczną wobec Europy Zachodniej i Skandynawii, a polski przemysł stoczniowy rozwinął eksport statków. Prowadzony był dialog polityczny na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, odbywały się konsultacje, konferencje okrągłego stołu, realizowana była współpraca instytutów spraw międzynarodowych. Podpisano szereg umów gospodarczych na szczeblu rządowym i resortowym. Polska stała się największym partnerem Norwegii w handlu z państwami komunistycznymi. Norwegia kupowała w Polsce początkowo głównie węgiel, cukier, metale, tekstylia i produkty chemiczne a następnie najważniejszą pozycją stały się polskie statki. Do Polski sprowadzano norweskie ryby, wyposażenie statków i artykuły chemiczne.

W 1974 r. oficjalną wizytę w Polsce złożył Premier Norwegii Trygve Bratelli. Nawiązane zostały kontakty wojskowe – w latach 1972, 1975 i 1988 miały miejsce wizyty ministrów obrony w obu krajach.

Rozwijała się współpraca naukowo-techniczna, w szczególności w dziedzinach nauk: jądrowych, rolniczych, medycznych, ekonomicznych i humanistycznych. Kontynuowane były bogate międzywojenne tradycje współpracy w badaniach polarnych. Od końca lat 60-tych polskie ekipy naukowe prowadziły badania arktyczne, początkowo w ramach Międzynarodowego Roku Geofizycznego, a następnie jako oddzielne programy badawcze.

Ożywiły się kontakty kulturalne. Liczne były tłumaczenia literatury norweskiej na język polski i dzięki temu kolejne pokolenia polskich czytelników mogły poznać twórczość Henryka Ibsena, Knuta Hamsuna, Terjei Vassas, Sigrid Uunset. Na język norweski przekładane były utwory Henryka Sienkiewicza, Marii Dąbrowskiej, Jerzego Andrzejewskiego, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Tadeusza Różewicza, Stanisława Leca, Sławomira Mrożka, Witolda Gombrowicza, Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej. W Norwegii prezentowane były też polska muzyka, plastyka i film.

W latach 70-tych i 80-ych nastąpiła aktywizacja demokratycznej opozycji w Polsce przeciwko komunistycznemu systemowi. Działalność ta spotkała się z poparciem Polaków zamieszkałych w Norwegii, politycznych emigrantów, norweskich polityków, związkowców i wielu norweskich przyjaciół, którzy udzielali wsparcia nie tylko politycznego i moralnego lecz także efektywnej pomocy materialnej i humanitarnej. Na szczególne uznanie zasługuje działalność specjalnie w tym celu powstałej organizacji Norge-Polen. Masowe strajki latem 1980 r. doprowadziły do powstania niezależnego związku zawodowego Solidarność. Przyznanie przywódcy Solidarności Lechowi Wałęsie Pokojowej Nagrody Nobla w 1983 r. wzmocniło polską opozycję demokratyczną i jej poparcie przez międzynarodową opinię publiczną. Okres ten, podobnie jak czas powstań polskich o niepodległość w XIX wieku wpisał się wspaniałą kartą w historię stosunków polsko-norweskich, jako przykład solidarności naszych narodów w walce o wolność i demokrację.

Kolejna fala strajków w 1988 r. spowodowała, że opozycja demokratyczna została zaakceptowana przez polskie władze jako partner do rozmów w sprawach zmian systemowych. Zwycięstwo Solidarności zapoczątkowało rozpad całego komunistycznego systemu w Europie. Po wyborach 4 czerwca 1989 r. powstał pierwszy niekomunistyczny rząd w powojennej Polsce. Polacy powrócili do rodziny wolnych demokratycznych narodów. W pełni suwerenna Polska uzyskała historyczną szansę prowadzenia niezależnej polityki zagranicznej i wytyczyła sobie cel integracji z europejskimi i euroatlantyckimi strukturami Zachodu. Stworzone zostały podstawy demokratycznego systemu społeczno-politycznego i gospodarki wolnorynkowej. Norwegia, wspólnie z państwami zachodnimi, udzielała efektywnej pomocy w trudnym procesie transformacji systemowej w Polsce.

Zintensyfikowane zostały polsko-norweskie kontakty polityczne i rządowe. W listopadzie 1989 r. oficjalną wizytę w Norwegii złożył polski minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski. Oficjalne wizyty Króla Norwegii Haralda V w Polsce w 1993 r. i Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy w Norwegii w 1995 r. były wyrazem woli obu państw nadania ich wzajemnym stosunkom najwyższej rangi.

Powstały nowe możliwości współpracy politycznej, gospodarczej, kulturalnej i szerokich kontaktów międzyludzkich. Nawiązany został regularny dialog między ministrami spraw zagranicznych. Od czasu przystąpienia Polski do NATO 12 marca 1999 r. stosunki polsko-norweskie nabrały charakteru sojuszniczego. Zacieśniła się dwustronna współpraca polityczna i wojskowa. Nasze kraje zbliżają wspólne interesy bezpieczeństwa i we współpracy regionalnej, w szczególności w ramach Rady Państw Morza Bałtyckiego.

Do rozwoju współpracy polsko-norweskiej przyczyniły się oficjalne wizyty szefów rządów: Premiera RP Jerzego Buzka w Norwegii w maju 1999 r. i Premiera Norwegii Jensa Stoltenberga w Polsce w lipcu 2000 r. Dynamicznie rozwijająca się gospodarka polska staje się coraz bardziej atrakcyjnym rynkiem dla norweskich firm i inwestorów. Polska jest największym dla Norwegii partnerem gospodarczym w Europie Środkowej i Wschodniej. Możliwości zwiększenia handlu i kooperacji gospodarczej, a także współpracy naukowo-technicznej, pozostają jednak dalece niewykorzystane. Naturalnymi i tradycyjnymi dziedzinami ożywionej współpracy są przemysł stoczniowy i rybny. Ważnego znaczenia nabiera współpraca w dziedzinie energii. Nową dziedziną współpracy jest ekologia. Celem Polski jest przystąpienie do Unii Europejskiej w 2004 r., co otworzy dodatkowe możliwości rozwoju współpracy gospodarczej w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego, którego członkiem jest Norwegia.