Królestwo Norwegii - Norwegia jako kraj:historia pochodzenia

NORWEGIA. HISTORIA. Ślady obecności ludzi na ziemiach obecnej Norwegii sięgają paleolitu (ok. 10 tys.? lat p.n.e.); z falą migracji 3000–2500 p.n.e. wiąże się wprowadzenie uprawy roli i hodowli; ok. 1500 p.n.e. rozpoczęto używanie brązu, ok. 500 p.n.e. — żelaza, które upowszechniło się od I w. n.e. dzięki kontaktom z cywilizacją rzym.; jej wpływy przyczyniły się też do stworzenia w III w. przez mieszkańców Skandynawii pisma runicznego; w poł. I tysiącl. plemiona północnogerm., zamieszkujące obecne ziemie norw., wykształciły wiele drobnych państewek plemiennych, w których znaczną rolę odgrywały wiece wolnych mężczyzn (ting). Od końca VIII w. względne przeludnienie związane z ubóstwem gleby oraz walki wewn. i międzyplemienne stały się przyczyną podejmowania przez Skandynawów (zw. w zach. Europie Normanami) wypraw mor. o charakterze rabunkowym, handl. i kolonizacyjnym; w tzw. epoce wikingów (ok. 800–ok. 1050) Norwegowie (tj. mieszkańcy drogi pn., Nord-vegr, jak określano zach. wybrzeże Płw. Skandynawskiego) opanowali W. Owcze, Szetlandy, Orkady, Hebrydy, wyspę Man, część wybrzeży Szkocji i Irlandii, skolonizowali Islandię, zał. osady na Grenlandii i dotarli do wybrzeży Ameryki Pn.; klęska poniesiona podczas wyprawy na Anglię 1066 położyła kres norw. ekspansji zamorskiej. Równocześnie dokonywał się proces krystalizacji państwa norw.; jednoczenie kraju zapoczątkował Harald I Pięknowłosy, opanowując w końcu IX w. większość ziem norw.; do 1035 władzę nad częścią kraju lub całą Norwegią sprawowali wielokrotnie królowie Danii; na przeł. X i XI w. nastąpiła chrystianizacja kraju, po 1035 — utrwalenie niezależnej państwowości norw.; 1152 zał. arcybiskupstwo w Nidaros (ob. Trondheim); XI–XIII w. pozycję monarchii osłabiały konflikty wewnątrzdynastyczne, częste wspólne rządy kilku władców, walki z możnymi; 1260 wprowadzono zasady dziedziczności tronu, primogenitury i niepodzielności państwa; 1261 do Norwegii przyłączono osady na Grenlandii, 1262–64 — Islandię; od epoki wikingów władzę królów Norwegii uznawały też wyspy szkoc., najdłużej (do 1468) — Orkady i Szetlandy; 1274–76 skodyfikowano prawo. W XIII w. gospodarkę kraju podporządkowała sobie Hanza, hamując rozwój norw. handlu i żeglugi; w XIV w. epidemie (zwł. tzw. czarna śmierć 1349–50) spowodowały wyludnienie Norwegii i wskutek tego (brak siły roboczej) zubożenie norw. możnowładztwa, które odtąd nie mogło przeciwstawiać się centr. władzy królewskiej (od końca XIV w. — monarchii duń.).

W 1319, w wyniku związków dynastycznych, doszło do unii personalnej Norwegii ze Szwecją (do 1363), a 1380 — z Danią; 1397 Małgorzata I doprowadziła do zawiązania unii 3 królestw skand. (kalmarska unia; Szwecja wystąpiła ostatecznie 1523); odtąd rosło uzależnienie Norwegii od Danii, krajem zarządzali urzędnicy pochodzenia duń. lub niem.; 1536 Chrystian III ogłosił przekształcenie Norwegii w prowincję duń. oraz wprowadzenie luteranizmu (po próbie oporu wcielone w życie 1537); majątki kośc. przejęła Korona; 1660 w państwie duń.-norw. proklamowano absolutyzm. W XVII w., w wyniku wojen duń.-szwedzkich, Norwegia utraciła na rzecz Szwecji prow.: Jämtland i Härjedalen (1645) oraz Bohuslän (1658) i przejściowo Trondheim (1658–60). W XVII–XVIII w. znacznie poprawiła się sytuacja gosp.; do ożywienia rolnictwa przyczyniło się wydzierżawianie bądź sprzedawanie ziemi przez Koronę wolnym chłopom (w ich rękach znalazła się większość gruntów uprawnych); nastąpił rozwój rybołówstwa, przemysłu stoczn. i drzewnego, górnictwa, portów i handlu (zwł. po jego liberalizacji w końcu XVIII w.); wykształciła się warstwa rodzimego mieszczaństwa; powołano pierwsze instytucje nauk.: 1757 Seminarium Górn. w Kongsbergu, 1760 Tow. Nauk. w Trondheim, 1811 uniw. w Christianii (ob. Oslo).

Okres rewolucji fr. i wojen napoleońskich przyniósł początkowo znaczne ożywienie norw. handlu, ale od przystąpienia 1807 Danii do blokady kontynent. przeciwko W. Brytanii — izolację, głęboki kryzys ekoNorwegia i głód; lata te wzmogły świadomość odrębności Norwegii od Danii; po klęsce Francji 1814 Dania została zmuszona przez Szwecję, na mocy pokoju kilońskiego, do odstąpienia jej Norwegii (bez W. Owczych, Islandii i Grenlandii); norw. zgromadzenie nar. (reprezentanci wszystkich warstw społ.), zwołane wówczas przez zwolenników niepodległości, 17 V 1814 uchwaliło konstytucję niepodległej Norwegii (eidsvollska konstytucja) i obrało namiestnika duń., Chrystiana Fryderyka, na króla norw.; 10 X abdykował on pod militarną presją Szwecji oraz dyplomatyczną — W. Brytanii i Rosji, a 4 XI Norwegia zawarła unię personalną ze Szwecją; 1814–1905 oba państwa miały wspólnego monarchę, politykę zagr. i służbę konsularną (w praktyce szwedz.); króla reprezentował w Norwegii namiestnik (do 1873); Norwegia zachowała swą konstytucję, miała odrębny parlament (Storting), armię oraz mianowany przez króla rząd (na czele z przewodniczącym, od 1873 z premierem), którego część przebywała przy królu w Sztokholmie.

W XIX w. nastąpił szybki przyrost demograficzny i rozwój ekon. kraju; liczba ludności wzrosła z 833 tys. do 2240 tys. (mimo emigracji do Ameryki: 1840–1914 ok. 750 tys. osób), w tym ludność miast z 9 do 28%; b. szybko zwiększała się flota handl., która 1900 zajmowała po bryt. i amer. 3 miejsce w świecie; od przeł. XIX i XX w. rozwój energetyki wodnej powodował przyśpieszenie industrializacji. Okres rozkwitu przeżywała kultura norw., sięgająca do tradycji lud. (H. Wergeland, P.Ch. Asbjørnsen, B. Bjørnson, E. Grieg) i wyzwalająca się spod dominacji duń.; 1857 zał. Norw. Akad. Nauk i Literatury. W 1884, po długotrwałym sporze z królem, Storting uzyskał wprowadzenie odpowiedzialności rządu przed parlamentem; powstały pierwsze partie polit.: liberalna Venstre [‘lewica’] i konserwatywna Høyre [‘prawica’], zmieniające się u władzy do 1931; 1887 zał. socjaldemokr. Norweską Partię Pracy (DNA); 1898 wprowadzono powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn i 1913 — dla kobiet. Na tle dążenia do równouprawnienia ze Szwecją od 1892 narastał spór o prawo Norwegii do odrębnej służby dyplomatycznej i konsularnej; wobec sprzeciwu króla Storting 1905 rozwiązał unię, co potwierdziło referendum i — po negocjacjach — zaakceptowała Szwecja; drugie referendum opowiedziało się za utrzymaniem monarchii; Storting powołał na tron ks. duń. Karola, który przyjął imię Håkona VII.

Od 1945 Norwegia jest czł. ONZ (jej pierwszym sekr. generalnym był Norweg, T.H. Lie); 1947 przyjęła pomoc w ramach planu Marshalla; z prób powrotu do polityki neutralności (1945–47) zrezygnowała ostatecznie po komunist. zamachu stanu w Czechosłowacji i zawarciu układu fiń.-sowieckiego (1948); na przeł. 1948 i 1949 prowadziła rozmowy z Danią i Szwecją o skand. sojuszu obronnym (zakończone niepowodzeniem), chcąc równocześnie powiązać go z paktem zach.; 1949 została czł. NATO, wprowadzając jednak zakaz stacjonowania obcych wojsk, a 1957 — składowania broni atom. na swym terytorium w czasie pokoju (tzw. polityka bazowo-atom.); kontynuuje bliskie kontakty polit. i gosp. z krajami skand.: od 1952 jest czł. Rady Nord., od 1960 — EFTA, ale od XIX w. jej gł. partnerem gosp. jest W. Brytania.

Po 1945 najsilniejszym ugrupowaniem polit. pozostała socjaldemokr. DNA, rządząca do 1965 (z krótką przerwą 1963; premierzy: E. Gerhardsen, O. Torp), 1971–72, 1973–81, 1986–89 i od 1990 (T. Bratteli, O. Nordli, G.H. Brundtland); 1965–71, 1981–86 i 1989–90 do władzy dochodziła koalicja centroprawicowa (Høyre, Partia Centrum, Chrześc. Partia Lud., Venstre; premierzy: P. Borten, K. Willoch, J.P. Syse); rządy socjaldemokr., po okresie centr. planowania gosp. (1945–47), powróciły do gospodarki rynkowej z interwencyjną i regulującą rolą władz państw. oraz do realizowania koncepcji tzw. państwa dobrobytu (bezpieczeństwa socjalnego); w latach 50., 60. i 70. znacznie rozbudowano ustawodawstwo w zakresie opieki społ., rozszerzono uprawnienia pracownicze i związkowe; środkami podatkowymi dąży się do względnego wyrównywania poziomu życia społeczeństwa. W latach 70. duży wpływ na przyspieszenie rozwoju gosp. oraz wzrost zamożności społeczeństwa miało rozpoczęcie eksploatacji nowo odkrytych złóż ropy naft. na M. Północnym. Od lat 60. dyskutowano kwestię członkostwa Norwegii w EWG; 1972 przeciwko przystąpieniu do Wspólnoty opowiedziało się w referendum 53% społeczeństwa; mimo że układ został już podpisany i poparły go gł. partie: socjaldemokr. i konserwatywna, został on anulowany, a rządy 1972–73 sprawowała mniejszościowa koalicja partii przeciwnych przystąpieniu (Chrześc. Partia Lud., Partia Centrum, Venstre); 1992 Norwegia ratyfikowała układ EWG–EFTA o utworzeniu Eur. Obszaru Gosp.; obawy przed integracją z Europą budzi wśród części norw. społeczeństwa konkurencja dla norw. rolnictwa, dopuszczenie na norw. łowiska obcych flot, groźba ograniczenia suwerenności nar.; wątpliwości pogłębia fakt dobrego, na tle Europy, stanu gospodarki norw.; 1992 rząd socjaldemokr. (premier Brundtland) wystąpił ponownie o akces do EWG. W I 1994 wszedł w życie układ o utworzeniu Eur. Obszaru Gosp., który objął także Norwegię; XI 1994 w referendum 52,4 % głosujących opowiedziało się przeciw przystąpieniu N. do Unii Eur.; mimo porażki (rządząca Norw. Partia Pracy popierała wejście kraju do eur. struktur integracyjnych) gabinet G.H. Brundtland pozostał u władzy; 1996 Brundtland zrezygnowała z funkcji premiera, którą objął Th. Jagland; w wyborach parlamentarnych 1997 Norw. Partia Pracy odnotowała niewielki spadek poparcia, znacznie umocniła się populistyczna Partia Postępowa (m.in. przeciwna liberalnej polityce imigracyjnej), która stała się drugą partią pod względem poparcia społ.; nowy rząd utworzyła mniejszościowa (25,5 % miejsc w parlamencie) koalicja partii centroprawicy: Chrześcijańskiej Partii Ludowej, Partii Centrum i Venstre; premierem został K.M. Bondevik; utrzymuje się dobra sytuacja norw. gospodarki. N. jest aktywnym uczestnikiem międzynar. dyplomacji, m.in. 1993 min. spraw zagr. J. Holst pośredniczył w sekretnych negocjacjach między Izraelem a OWP, a 1999 min. K. Vollebaek jest przewodn. OBWE.

Podczas I wojny światowej Norwegia zachowała neutralność; od 1920 była czł. Ligi Narodów; 1920 w paryskim traktacie międzynar. uznano jej suwerenność nad Svalbardem; 1930 włączyła do swego terytorium wyspę Jan Mayen; 1933 Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości odrzucił norw. pretensje do części Grenlandii. W latach 20. i 30. zaszły zmiany na wewn. scenie politycznej Norwegii; 1920 powstała Partia Chłopska; malały wpływy Venstre i Høyre, prowadzących liberalną politykę ekon.; kryzysy gosp. w 1. poł. lat 20. i na przeł. lat 20. i 30. spowodowały wzrost wpływów DNA (od 1927 najsilniejsza partia w parlamencie, 1928 kilkunastodniowy rząd) oraz powstanie 1932 faszyst. partii Jedność Nar.; 1935 rządy przejęła DNA (premier J. Nygaardsvold), która zapoczątkowała w Norwegii politykę interwencjonizmu państw. (stymulowanie ożywienia gosp.: roboty publ., kredyty inwestycyjne), przeprowadziła reformę prawodawstwa pracy i rozpoczęła rozbudowę świadczeń socjalnych (m.in. renty starcze, płatne urlopy, ubezpieczenia od bezrobocia). Do 1940 Norwegia kontynuowała politykę ścisłej neutralności; bliskie kontakty polit. utrzymywała gł. z Danią, Szwecją i Finlandią; próbowała też koordynować wysiłki małych państw na rzecz zachowania pokoju (tzw. grupa państw Oslo), ale unikała jakichkolwiek zobowiązań wojsk. i polit.; V 1939 odrzuciła ofertę Niemiec zawarcia paktu o nieagresji; po wybuchu II wojny świat. ogłosiła neutralność. 9 IV 1940 Norwegia została zaatakowana przez Niemcy; mimo szybkiego opanowania przez nie ważniejszych miast, portów i lotnisk (desanty powietrzne i mor.), opór wojsk norw., wspartych od 14 IV w rejonie Narwiku przez korpus ekspedycyjny bryt.-fr.-pol. (Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich), trwał do 10 VI; król, rząd i część floty oraz wojska ewakuowali się do W. Brytanii i kontynuowali walkę z Niemcami (zwł. udział floty w alianckich operacjach desantowych). Z niem. władzami okupacyjnymi współpracowała faszyst. Jedność Nar. V. Quislinga, który 1942–45 sprawował funkcję premiera kolaboranckiego rządu, a także nieliczne ochotnicze oddziały paramilitarne i frontowe (m.in. pułk SS Norge); ruchem oporu (podziemna prasa, strajki, sabotaż) kierował Front Krajowy i jego organizacja wojsk. Milorg; w końcu 1944 wojska sowieckie wyzwoliły prow. Finnmark; 8 V 1945 siły niem. w Norwegii skapitulowały bez walki przed zach. aliantami.